WIE: Jurgen Goossens

WERKT BIJ: Universiteit Utrecht als hoogleraar staatrecht

TEAM: J. Goossens, M.C. Hanna, G.Heeringa, C. van Oirsouw en M. van Zanten

WAT IS ONDERZOCHT: mede gefinancierd door MCOIG ontwikkelde het onderzoeksteam een toegankelijke handreiking, een praatplaat en een train-de-trainer-programma voor overheden. Daarnaast schreven het team een wetenschappelijk artikel

‍

Van toeslagen tot vergunningen: steeds vaker gebruiken overheden algoritmes om beslissingen te nemen met een impact op burgers. Toch snapt bijna niemand hoe zo’n besluit precies tot stand komt. Dat moet beter, vond het onderzoeksteam aan de Universiteit Utrecht onder leiding van hoogleraar staatsrecht Jurgen Goossens.

Wat gaat er nu vaak mis in de praktijk?

‘Hoewel de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State al sinds 2017 een juridisch toetsingskader ontwikkelde voor algoritmische besluitvorming in de PAS/AERIUS-uitspraak, blijkt uit ons onderzoek dat dit kader nauwelijks bekend is binnen overheidsorganisaties. Tijdens onze expertmeeting met uitvoeringsorganisaties zoals DUO, ombudsmannen en belangenorganisaties bleek dat vrijwel niemand het kende en dan kan je het dus ook niet toepassen.
‘We merkten verder dat veel organisaties denken dat ze “AVG-proof” zijn en dat daarmee het juridische op orde is. Maar transparantie gaat verder dan privacy. Het gaat om betekenisvolle uitleg: volledig, tijdig, uit eigen beweging en op een passende manier — dat wil zeggen: afgestemd op de burger — informatie verstrekken. Dat gebeurt nu vaak niet. Denk aan de toeslagenaffaire of het gebruik van zwarte lijsten: de overheid gebruikte algoritmen, maar legde niets uit. Burgers stonden machteloos. Onze handreiking helpt overheden om daar verandering in te brengen. We bundelden wetgeving, soft law en praktijkervaringen tot een beknopt en bruikbaar hulpmiddel. Zo helpen we organisaties te bepalen waarover ze transparant moeten zijn, hoe ze dat moeten doen en wanneer.’

Wat maakt jullie handreiking vernieuwend?

‘Wat onze handreiking bijzonder maakt, is dat we de bestaande wirwar van regelgeving en soft law terugbrengen tot een helder en bruikbaar geheel. Veel professionals gaven aan door de bomen het bos niet meer te zien. Wij brengen structuur. Een belangrijk voorbeeld is het woord ‘passend’ uit het toetsingskader. Dat staat niet letterlijk in de wet, maar het is wel cruciaal en veel soft law heeft er betrekking op. Het betekent dat je niet alleen zo volledig mogelijk transparant moet zijn, maar vooral ook begrijpelijk en aansluitend bij de belevingswereld van de burger moet communiceren, zodat uitleg als zinvol wordt ervaren. Dat betekent volgens ons in beginsel ook communicatie op B1-niveau, hoewel dat nog geen wettelijke eis is. Verder zorgt onze handreiking ervoor dat je als organisatie niet alleen aan de achterkant checkt of alles juridisch klopt of zelfs pas in een juridische procedure informatie verschaft, maar al aan het begin van het proces nadenkt over hoe je transparantie organiseert.’

Wat merkt de burger hiervan?

‘Burgers zouden dankzij onze handreiking eerder en duidelijker te horen krijgen hoe een bepaald algoritmisch besluit is genomen. En dat maakt een groot verschil. Stel: een student vraagt een uitwonende beurs aan bij DUO, maar wordt afgewezen omdat een algoritme iets afwijkends signaleert. In plaats van alleen een formele afwijzingsbrief, zou de student straks dan ook een begrijpelijke uitleg kunnen krijgen: welke gegevens zijn gebruikt, welke keuzes zijn gemaakt en welke aannames zijn gedaan. Kortom: hoe is het besluit tot stand gekomen. Daarmee kan de student veel beter inschatten of bezwaar zinvol is. Het gaat dus niet alleen om rechtsbescherming, maar ook om zelfredzaamheid. We maken het mogelijk voor burgers om te bepalen of rechtsbescherming inroepen zinvol is en aldus hun recht te halen.’

Op welk moment moeten overheden met de handreiking gaan werken?

‘We richten ons nadrukkelijk op het begin van het besluitvormingsproces. Vaak worden juristen pas op het eind van een digitaliseringsproject ingeschakeld, als de systemen al gebouwd zijn. Maar dan is het vaak te laat: het geld is op, de IT-specialisten zijn alweer vertrokkenen aanpassingen zijn kostelijk. Met onze handreiking en praatplaat beogen we mensen met verschillende achtergronden — juristen, beleidsmedewerkers, IT’ers —vanaf het begin bij elkaar te brengen en rekening te laten houden met het burgerperspectief. Zo kan al in de ontwerpfase nagedacht worden over transparantie. Zo ontstaat er een breed gedragen aanpak die uitvoerbaar is en meer oplevert, ook voor de burger. Tijdens onze Train-de-Trainer-sessie vorig jaar beaamden deelnemers hoe waardevol dat is. We dromen er dan ook van dat bij elk nieuw digitaliseringstraject voortaan zo’n interdisciplinaire sessie wordt gehouden, mogelijk op basis van onze praatplaat: hoe maken we algoritmische overheidsbesluitvorming transparant en begrijpelijk?’

Wat zijn de vervolgstappen?

‘We hebben veel enthousiaste reacties gekregen van overheidsorganisaties zoals DUO, UWV en het ministerie van BZK. Maar om echt verschil te maken, moeten er breder worden opgeschaald. Daarvoor is steun nodig van partijen als BZK, VNG en MCOIG. Wij zijn bereid tot het geven van vervolgtrainingen en implementatiegesprekken.’
‘Een belangrijke bevinding uit ons onderzoek is ook dat overheidsorganisaties snakken naar een uniforme aanpak. Er zijn zó veel richtlijnen dat men door de bomen het bos niet meer ziet. Wij denken dan ook dat het nuttig is om stappen te zetten naar concrete transparantieverplichtingen voor algoritmische besluitvorming in de Algemene wet bestuursrecht. In Frankrijk is dat al een tijd het geval. Als het borgen van een gelijkwaardigere informatierelatie tussen overheid en burger wettelijk is vastgelegd, wordt het onderdeel van het denken en handelen van juristen én bestuurders. Dan krijgt transparantie echt de plek die het verdient.’

‍