Welke maatschappelijke meerwaarde heeft een open overheid? Die vraag is nog nauwelijks onderzocht. Om discussies over nut, noodzaak en reikwijdte van transparantie van overheidsinformatie te kunnen voeren, zochten het Instituut Maatschappelijke Innovatie en de Open State Foundation naar een antwoord.  

“Openbaarheid zorgt niet alleen zorgt voor controle, maar ook voor het beëindigen van maatschappelijke misstanden en voor financiële besparingen''

‍

Hoe is het onderzoek uitgevoerd?
‘We zijn begonnen met een literatuurstudie van internationaal wetenschappelijk onderzoek naar de baten van transparantie. Dit leidde tot een indeling in economische en maatschappelijke baten. Deze categorieën vormen het analytisch kader voor de rest van ons onderzoek. Vervolgens zijn we gaan kijken hoe de relatie tussen transparantie en maatschappelijke waarden zich de afgelopen jaren in Nederland heeft ontwikkeld. Hiervoor hebben we drie methoden toegepast: een historische analyse op basis van ervaringen en inzichten vanuit het Nationaal Archief, een analyse van Wob- en Woo-verzoeken, en diepte-interviews met journalisten over hun ervaringen met de baten van open overheidsinformatie. Zij vertelden bijvoorbeeld over belangrijke publicaties die echt iets teweeg hebben gebracht. Door een combinatie van bronnen konden we zowel structurele patronen als persoonlijke ervaringen in kaart te brengen. Om onze bevindingen te illustreren en tot leven te brengen, hebben we daarnaast bij elke batencategorie een casus uitgewerkt. Dit betreft bijvoorbeeld een best practice of een situatie waarbij een maatschappelijk probleem via een Woo-verzoek aan het licht kwam en uiteindelijk is aangepakt.’

Wat zijn voorbeelden van maatschappelijke baten van een open overheid?
"Wij zien dat een open overheid op tal van manieren maatschappelijke meerwaarde oplevert. Denk bijvoorbeeld aan het toeslagenschandaal: als de Belastingdienst eerder transparant was geweest over de gebruikte algoritmes en werkwijze, had dat miljarden aan schadeclaims kunnen voorkomen. Ook internationaal zien we de kracht van openheid, zoals bij de Panama Papers, die wereldwijd hebben bijgedragen aan strengere regels tegen belastingontwijking en een minimumtarief voor vennootschapsbelasting. In Europa bracht het journalistieke project #GrandTheftEurope grootschalige btw-fraude aan het licht, wat leidde tot nieuwe transparantieregels die in 2024 in werking zijn getreden. Dichter bij huis werd na onderzoek van Follow the Money duidelijk hoe overheidssubsidies via de STAP-regeling op twijfelachtige wijze werden besteed — wat uiteindelijk leidde tot het stopzetten van die regeling waarin 200 miljoen per jaar omging. En daarnaast zijn er talloze concrete baten: minder verkeersdoden, het voorkomen van onveilige situaties op Schiphol, het zichtbaar maken van ongewenste lobbypraktijken, en het blootleggen van de mondkapjesdeal rond Sywert van Lienden. Deze voorbeelden laten zien dat openbaarheid niet alleen zorgt voor controle, maar ook voor het beëindigen van maatschappelijke misstanden en voor financiële besparingen."

Hoe hebben jullie baten en meerwaarde meetbaar gemaakt in het onderzoek?

“Het is lastig om de impact van transparantie exact te kwantificeren. Welke rol speelt een publicatie in het beëindigen van een falende overheidsregeling, zoals bijvoorbeeld bij het bovengenoemde STAP-budget? Daarom hebben we ervoor gekozen om ons te concentreren op specifieke cases die zowel de economische als maatschappelijke baten inzichtelijk maken. Daarbij was het lastig om een brede variëteit aan baten van openbaarheid op een gestructureerde manier te presenteren. De baten variëren van besparingen op overheidsuitgaven door efficiënter beleid - we zagen dat dat sommige Woo-verzoeken - direct of indirect - hebben geleid tot besparingen van honderden miljoenen euro’s – maar ook het stoppen van maatschappelijke misstanden, nieuwe producten en diensten, werkgelegenheid en mogelijkheden voor burgerparticipatie.’

Er is de laatste jaren met enige regelmaat onderzoek gedaan naar de kosten van openbaarheid. Kan na dit onderzoek worden gezegd dat de baten opwegen tegen de kosten van een open overheid?

‘We zijn nog niet klaar met het onderzoek, maar op basis van het materiaal wat we nu verzameld hebben lijken de baten van transparantie de kosten ruimschoots te overtreffen.’

Wat hopen jullie dat er met de uitkomsten van het onderzoek gaat gebeuren?
Eind 2025 start de evaluatie van de Woo, waarin o.a. de uitvoeringslasten, de kosten en de benodigde capaciteiten bij overheidsorganisaties voor de uitvoering van de Woo worden meegenomen. Om het belang van open overheidsinformatie goed te kunnen onderbouwen, is het goed om zowel de economische als de maatschappelijke baten van openbaarheid in kaart te brengen. Wij hopen dat de uitkomsten een rol zullen spelen in de wetsevaluatie en in het publiek en politiek debat dat daarop volgt. Uiteindelijk hopen we met dit onderzoek duidelijk te maken dat openbaarheid van bestuur alle inspanningen rechtvaardigt. Vergelijk het met een gang naar de sportschool: het kost wat tijd en je hebt er misschien niet altijd zin in. Maar het houdt je als maatschappij wel fit en gezond.

Ten slotte, Churchill noemde ooit democratie het slechtste systeem, met uitzondering van alle andere systemen die zijn uitgeprobeerd. Je kan het ook iets positiever formuleren. De kracht van een democratie is het vermogen om te leren en met meer kennis en ideeën tot een betere toekomst te komen. Openbaarheid van bestuur is daarvoor een basisvoorwaarde.’